فرهنگ ایرانی دورکاری مردان را نمی‌پذیرد

طیبه براتی

سناریوی ضرورت اجرای طرح تحول بزرگ اداری دورکاری برای 29 دستگاه اجرایی دولت، با گذشت چندماه از تصویب آن، کارمندان بیشتری را با خود همراه کرده است تا آنجا که آمارهای رسیده حکایت از آن دارند که حدود 40 درصد از کارمندان مستقر در استان تهران دورکار شده اند.

طرحی که زمزمه های تصویب ابلاغی آن از هفتم تیرماه سال جاری در دستگاه های دولتی کلید خورد و وزارت کار و امور اجتماعی به عنوان اولین دستگاه دولتی پیشقدم در اجرای طرح دور کاری شد و اکنون کارمندان این وزارتخانه رکورد دار کارمندان دور کار در بدنه دستگاه های اجرایی دولت هستند، هر چند که هنوز آمار دقیقی از تعداد کارمندان دورکار از جامعه کارمندان کل کشور (که تعداد آنها براساس آخرین آمار بیش از دو میلیون نفر تخمین زده شده) از رسانه های جمعی اعلام نشده است اما می توان با جرأت گفت، به دلیل شرایط خاص کلان شهر تهران و تمرکز دستگاه های دولتی، موضوع دورکاری و انتقال کارمندان به عنوان شاه بیت تغییرات در نظام اداری در پایتخت از بقیه استانهای کشور جدی تر گرفته شده است.

کاهش در مصرف انرژی، کاهش سفرهای درون شهری کارمندان، بالا بردن بهره وری، تحکیم خانواده، صرفه جویی در هزینه های جاری ادارات، کارمحوری به جای وقت محوری و ازهمه مهمتر تحول در نظام اداری 80 ساله کشور از جمله اهداف و محاسن اجرای آزمایشی طرح دورکاری از سوی دولتمردان در کشور اعلام شده است.

تاریخچه دورکاری

دورکاری بحث تازه ای در اشتغال نیست و قدمت زیادی در تمام دنیا دارد. دورکاری یا همان انجام کار از راه دور (منزل) شیوه جدید اشتغال در بسیاری از کشورهایی است که زیر ساختهای فنی و فرهنگی آن فراهم شده و برای شاغلان در سازمانهای مختلف نوعی فرصت تلقی می شود.

دورکاری بدین معناست که کارمند اداره وظایف خود را بدون حضور فیزیکی در محل اداره انجام دهد.در این طرح کارمند به اداره نمی آید و کار خود را در جایی دور از آن، مثلاً خانه انجام می دهد. ارتباط کارمند با اداره، با اینترنت، تلفن، ایمیل و امثال آن برقرار می شود. در طرح دورکاری به جای اینکه به کارمند بر اساس ساعت حضور در اداره حقوق بدهند، به میزان کار، دستمزد داده می شود و نظام کارمزد جایگزین نظام روزمزد می شود و افرادی که کار بیشتری انجام می دهند، پاداش بیشتری می گیرند. تاریخچه دورکاری از اواخر سالهای 1970 ، وقتی که ریز رایانه ها و مودم ها در دسترس عموم قرار گرفتند، رؤیای «کار از راه دور» به شکل کامل تری به حقیقت پیوست. «جک ام.نیلز» که در کتابهای مختلف با عنوان پدر دورکاری از او یاد می شود، اولین کسی بود که به صورت رسمی به تحقیق در این خصوص پرداخت و اندیشه دورکاری در دهه 1970 برای نخستین بار از سوی او مطرح شد.

فراموشی ملزومات دورکاری در نظام اداری

هرچند که اجرای دورکاری از نظر مسؤولان دولتی موجب تحکیم خانواده، افزایش بهره وری و کاهش انرژی و هزینه های جاری در کشور می شود و در یک نگاه با وجود زیرساختهای لازم فنی و فرهنگی، بسیار مثبت و سازنده و تأثیرگذار است، اما اکنون کارشناسان اجتماعی و فناوری اطلاعات معتقدند، به دلیل آماده نبودن زیرساختها بویژه در بخش شبکه اینترنت، بلوغ اجتماعی این طرح برای کارمندان و فراهم نبودن نظارت کافی بر عملکرد کارمندان این طرح با شرایط فعلی مقرون به صرفه نیست و احتمالاً به شکست می انجامد. از سوی دیگر تجربه کشورهای اروپایی نشان داده، دورکاری تنها برای درصد کمی از کارمندان اجرا می شود، این در حالی است که گفته می شود، قرار است که در کشور ما 50 درصد کارمندان دور کار شوند.

بیماری تنبلی نظام اداری

متأسفانه بهره وری و کار مفید کارمندان در دستگاه های دولتی پایین است و همواره آمارهای متفاوتی از میزان کار مفید در ادارات اعلام می شود. اکنون میانگین کار مفید هفتگی در ایران بر پایه برخی آمارها فقط به 6 تا 9 ساعت (یعنی روزی 1/15 ساعت) می رسد، در حالی که این رقم در بعضی از کشورها مانند ژاپن 49 تا 60 ساعت و در کره جنوبی به 54 تا 72 ساعت می رسد.

دکتر جمشید احمدی، کارشناس مسائل اقتصادی با اشاره به اینکه اجرای طرح دورکاری می تواند در کاهش هزینه های اداری در صورتی که زیر ساخت فنی آن مهیا باشد، تأثیر بسیاری داشته باشد، می گوید: واقعیت این است که بهره وری و میزان کمی کار مفید در سازمانهای دولتی بسیار پایین است و کارمندان نسبت به اتلاف وقت خود حساس نیستند.

نظام ساختاری حاکم بر فضای ادارات ما همچنان سنتی است و بعضی از کارمندان به بیماری تنبلی در کار دچارند.وی می افزاید: برای کارآمدی و پویایی در سازمانهای دولتی ناگزیز به تغییر در شیوه کاری هستیم، اما این تغییر باید مبتنی بر شناخت ظرفیتها، مطالعات کارشناسی شده و همه جانبه به دور از شتابزدگی و عجله باشد.وی با اشاره به اجرای طرح دورکاری در دستگاه های دولتی ادامه می دهد: این طرح یکی از شیوه های جدید مدیریت کار در کشورهای اروپایی است که ملزومات آن یعنی زیرساختهای فنی و فرهنگی آن در آنجا مهیاشده است و نظام نظارتی قوی برای مانیتور کردن کارمند از راه دور و نظام ارزشیابی قوی برای تعیین کیفیت کار وجود دارد.

احمدی با تأکید بر اینکه اگر شرایط لازم و نظارت کافی بر کارمندان در این طرح وجود نداشته باشد، دورکاری در آینده تبدیل به فرار از کار خواهد شد، می افزاید: ممکن است اجرای طرح دورکاری موجود زمینه ساز سودجویی برخی از کارکنان اداری شود؛ زیرا اگر در حال حاضر کارمندی برای اجرای کارهای شخصی خود با یک برگه اقدام به خروج می کند، این طرح، فرصتی برای افرادی که خود را در چارچوب تعهدات اداری قرار نمی دهند، ایجاد می کند تا از این طرح بهره برداری کنند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه مهمترین مؤلفه در این زمینه تربیت نیروها و اعتمادسازی است، در مورد اینکه اجرای این طرح چه تأثیری در افزایش بهره وری دارد، می گوید: برای بررسی این مسأله باید ابتدا طرح به صورت نمونه اجرا و نتیجه آن سنجیده شود.

تحقق دورکاری مستلزم دولت الکترونیک

کارمند دورکار برای آنکه بتواند کار خود را در منزل بخوبی انجام دهد، نیازمند فراهم بودن تمامی امکانات ضروری کار خود است. کارمند نیازمند به اینترنت، رایانه، شبکه، نرم افزار، پرینتر و سایر وسایل اداری است. همچنین دورکاری نیاز به زیر ساختهای فنی و انفورماتیک و ضریب بالای اینترنت در کل کشور دارد و در بیشتر موارد کشورهایی در دور کاری موفق اند که ادارات و سازمانهای آن درگیر مشکلاتی مانند سرعت پایین اینترنت یا قطعی آن نیستند و قادرند به راحتی این امکانات را با کمترین هزینه در اختیار کارمندان خود قرار دهند.

قصه سرعت اینترنت در کشور را همه می دانیم که سرعتهای زیر 100 کیلو بایت در ثانیه است که همان نیز غیر واقعی است و برای دیدن یک صفحه حاوی متن باید در مواردی تا چند دقیقه صبر کرد و البته قطعی اینترنت را باید به آن اضافه کرد. حال این پرسش مطرح می شود که ضریب نفوذ رایانه و اینترنت در کشور ما به حدی است که در دورکاری بخش عمده ای از کارهای کارمندان توسط آن انجام شود.

آرش معبودی، کارشناس فناوری اطلاعات و ارتباطات در پاسخ به این پرسش می گوید: پهنای باند و اینترنت پرسرعت از ابزارهای اصلی و لازم برای اجرای دورکاری است. این درحالی است که یکی از الزامات دورکاری تحقق کامل دولت الکترونیک است که هنوز این امر در کشور ما ایجاد نشده است.معبودی با بیان اینکه دورکاری نیازمند شبکه ای عظیم از اینترنت و فناوری است، ادامه می دهد: در تمام دنیا بیشتر فعالیتهای پژوهشی و تحقیقاتی مشمول دورکاری می شوند و نمی توان در مورد بانکها، بیمه ها، آموزش و پرورش و شرکتها و سازمانهای خدماتی این طرح را اجرا کرد؛ زیرا هنوز به فناوری گسترده مورد نیاز آن تجهیز نشده ایم.

پیوست اجتماعی اولویت نخست

بسیاری از صاحبنظران در حوزه مسائل اجتماعی معتقدند، دورکاری با فرهنگ اداری و اجتماعی ما تناسب ندارد و پیش از اجرای آن باید آمادگی اجتماعی یا به عبارت واضح تر بلوغ فرهنگ کار در کارمندان و به دنبال آن خانواده ها ایجاد شود و پس از آن، این طرح اجرا شود.

دکتر احمد عارفی، جامعه شناس و استاد دانشگاه با اشاره به جایگاه کار در متون دینی ما می گوید: در دین مبین اسلام و همچنین بسیاری از احادیث دینی به ارزش والای کار اشاره و تأکید شده و کار کردن مانند عبادت است که این نشان دهنده جایگاه ارزشمند کسب و کار در اسلام و پرهیز از سستی و خمودگی است.

او ادامه می دهد: جامعه ما با فرهنگ کار در خانه آن هم بخصوص برای مردان بیگانه است و در نهایت فقط همین حضور در اداره است که آنان را مجبور به انجام کار اداری می کند. حال چگونه می توان این افراد را در خانه و دور از نظارت مجبور به کار کرد. روان شناسی اجتماعی کار نیز ثابت کرده است که اصولاً دور بودن کارمند از مسؤول بالاتر و محیط اداری، او را نسبت به کار خود کم مسؤولیت تر می کند.عارفی می افزاید: هرچند که همواره مطرح می شود که اجرای دورکاری نیازمند شبکه اینترنتی پرسرعت است، اما به نظر می رسد بلوغ اجتماعی و فرهنگ سازی مقدم بر آمادگی ارتباطاتی است.

نگرانی های کارمندان

بر اساس آخرین آمار موجود، دولت بیش از دو میلیون کارمند دارد که وجود برخی اشکالها و ابهامها باعث شده است که کارمندان دولتی با شک و تردید به آن نگاه کنند. چگونگی محاسبه حقوق کارمندان، باقی ماندن مزایای جانبی آن، شیوه ارجاع و خواستن کار برخی از ابهامات این را تشکیل می دهد. هرچند که گفته می شود، مشاغل درمانی، کادرآموزشی و آموزش و پرورش و مشاغلی که ارباب رجوع دارند، دبیرخانه های دستگاه های اجرایی، کارهای جمعی، عوامل نگهبانی و اپراتورهای سیستم ها و امثال این ها شامل دورکاری نمی شوند.

«داوود ملکی» یکی از کارمندان قراردادی دولت است در این باره می گوید: به نظرمن علیرغم اینکه بسیاری از ملزومات دورکاری در سازمانهای دولتی مهیا نیست نقدهای بسیاری بر آن نیز وارد است. وی می افزاید: اول اینکه این طرح به صورت آزمایشی در سراسر کشور اجرا می شود. در حالی که اجرای طرح ملی نباید به صورت آزمایشی اجرا شود، بلکه باید جامعه آماری ویژه ای که دارای شرایط این طرح هستند، در نظر گرفته شده و سپس نتایج آن را تجزیه و تحلیل کرد و در ادامه با برنامه ریزی درست ابتدا مقدمات آن را فراهم نموده و بعد از آن آموزش کارکنان، فرهنگ سازی و در مرحله پایانی با چشم انداز مشخص اجرا شود.

وی ادامه می دهد: دوم، واقعیت این است که هنوز نظام اداری ما سنتی است و هنوز بعضی از کارکنان حتی کار کردن ساده با رایانه را نمی دانند چه برسد به آنکه بخواهند از طریق آن کار را در منزل انجام دهند. سوم، سخن گفتن از دورکاری هم بدون اینترنت پرسرعت و ارتباطات تلفنی ارزان غیرممکن است. چهارم، ضرورت تعبیه امکانات اداری در منزل کارمندان که با در نظر گرفتن متراژ آپارتمانهای فعلی عملاً امکان پذیر نیست. برای نمونه در منزل ما به دلیل کوچکی منزل نمی توان حتی از یک سیستم استفاده کرد.وی تصریح می کند: یکی از مشکلات این موضوع نبود فرهنگ دورکاری در خانواده های ایرانی و پذیرش کارکردن مرد در خانه است که این امر نیز مشکلاتی به وجود می آورد.همچنین تأمین امنیت روانی بر کارمندان دورکار مسأله مهمی است که همواره این دغدغه را برای آنها تداعی می کند که شغل خود را از دست ندهند.

روزنامه قدس